Udqunma çətinliyi sadəcə bir narahatlıq deyil, həm də ciddi sağlamlıq problemlərinin xəbərçisi ola bilən mühüm bir simptomdur.
Bu prosesdə 50-dən çox əzələ və sinir cütü koordinasiyalı şəkildə iştirak edir. Bu mürəkkəb mexanizmin hər hansı bir mərhələsində yaranan problem disfagiyaya səbəb ola bilər.
Bu məqalədə udqunma çətinliyinin arxasında duran səbəbləri, onun əlamətlərini, diaqnostika üsullarını və müasir müalicə yanaşmalarını ətraflı şəkildə araşdıracağıq.
Udqunma çətinliyi səbəbləri nələrdir?
Udqunma çətinliyi adətən iki əsas kateqoriyaya bölünür: orofaringeal disfagiya (ağız və udlaqda yaranan problem) və ezofageal disfagiya (qida borusunda yaranan problem). Səbəblər də bu bölgüyə əsasən fərqlənir.
Orofaringeal Disfagiya (Ağız-Udlaq Səbəbləri):
Bu tip disfagiya udqunma prosesinin başlanğıcında, yəni qidanın ağızdan boğaza və qida borusuna ötürülməsi mərhələsində yaranır. Əsas səbəbləri çox vaxt sinir və əzələ sistemləri ilə əlaqəlidir:
Nevroloji Pozğunluqlar: İnsult, Parkinson xəstəliyi, dağınıq skleroz (MS), amiotrofik lateral skleroz (ALS) və ya beyin travmaları kimi vəziyyətlər udqunmanı idarə edən sinirləri zədələyərək bu prosesi çətinləşdirə bilər.
Neyromuskulyar Xəstəliklər: Myasteniya qravis kimi əzələ zəifliyinə səbəb olan xəstəliklər udlaq əzələlərinin fəaliyyətini poza bilər.
Zenker Divertikulu: Qida borusunun yuxarı hissəsində kiçik bir “cib”in əmələ gəlməsi nəticəsində qida hissəciklərinin burada toplanması udqunma çətinliyinə, ağızdan pis qoxu gəlməsinə və regurgitasiyaya (qidanın geri qayıtması) səbəb olur.
Xərçəng və Radiasiya Terapiyası: Baş və boyun nahiyəsində olan şişlər və ya onların müalicəsi üçün tətbiq edilən şüa terapiyası udqunma mexanizminə mənfi təsir göstərə bilər.
Ezofageal Disfagiya (Qida Borusu Səbəbləri):
Bu tip çətinlik qidanın qida borusundan keçərək mədəyə çatması mərhələsində yaranır. Sanki “yemək sinədə ilişib qalır” hissi ilə xarakterizə olunur.
Axalaziya: Qida borusunun aşağı hissəsindəki sfinkterin (əzələvi halqanın) udqunma zamanı kifayət qədər boşala bilməməsi və qida borusunun normal əzələ yığılmalarının (peristaltika) zəifləməsi nəticəsində qida mədəyə keçə bilmir.
Qastroezofageal Reflüks Xəstəliyi (GERD): Mədə turşusunun davamlı olaraq qida borusuna geri axması qida borusunun selikli qişasını qıcıqlandırır, iltihaba və zamanla daralmalara (strikturalara) səbəb ola bilər.
Qida Borusunun Daralması (Striktura): GERD, şüa terapiyası və ya digər səbəblərdən yaranan çapıq toxuması qida borusunun diametrini azaldaraq bərk qidaların keçidini çətinləşdirir.
Qida Borusu Şişləri: Xoşxassəli və ya bədxassəli şişlər qida borusunu daraldaraq proqressiv udqunma çətinliyi yarada bilər.
Eozinofilik Ezofagit: İmmun sistemin reaksiyası nəticəsində qida borusunda eozinofil adlı ağ qan hüceyrələrinin toplanması iltihab və udqunma çətinliyinə səbəb olan allergik bir vəziyyətdir.
Yad Cisim: Təsadüfən udulmuş bir sümük və ya böyük bir qida parçası qida borusunda ilişib qala bilər.
Udqunma çətinliyinin əlamətləri
Disfagiya hər kəsdə fərqli şəkildə özünü göstərə bilər.
Ən çox rast gəlinən əlamətlər bunlardır:
Udqunma zamanı ağrı (odinofagiya).
Qidanı və ya mayeni uda bilməmək.
Yeməyin boğazda, sinə sümüyü arxasında və ya sinədə ilişib qalması hissi.
Ağızdan su və ya yemək axması.
Səsin boğuq və ya xırıltılı çıxması.
Qidanın və ya mədə turşusunun boğaza geri qayıtması (regurgitasiya).
Yemək zamanı və ya sonra öskürmək, boğulma hissi.
Arzuolunmaz çəki itkisi.
Təkrarlanan pnevmoniya (ağciyərlərin iltihabı) – qidanın nəfəs borusuna düşməsi (aspirasiya) nəticəsində yarana bilər.
Bu simptomlardan hər hansı birini müntəzəm olaraq yaşayırsınızsa, mütləq həkimə müraciət etməlisiniz.
Diaqnozun qoyulması
“Udqunma çətinliyi niyə olur?” sualına dəqiq cavab tapmaq üçün həkiminiz bir sıra müayinələr təyin edə bilər.
Diaqnostika prosesi adətən aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
Anamnezin Toplanması və Fiziki Müayinə: Həkiminiz simptomlarınız, nə vaxt başladığı, hansı qidaları (bərk yoxsa maye) udmaqda çətinlik çəkdiyiniz barədə ətraflı suallar verəcək. Həmçinin, ağız boşluğunuzu və udlağınızı müayinə edəcək.
Bariumlu Rentgen (Barium Swallow Test): Bu test zamanı sizə tərkibində barium olan maye və ya qida verilir. Barium rentgen şüalarını əks etdirdiyi üçün həkim udqunma prosesini rentgen ekranında detallı şəkildə izləyə və qida borusunun formasında, ölçüsündə və funksiyasında hər hansı bir problemi aşkarlaya bilir.
Endoskopiya (Qastroskopiya): Ucunda kiçik kamera olan nazik və elastik bir boru (endoskop) ağız vasitəsilə qida borusuna və mədəyə yeridilir. Bu üsul həkimə qida borusunun daxili səthini birbaşa görməyə, iltihab, şiş və ya daralmaları müəyyən etməyə və lazım gələrsə, analiz üçün toxuma nümunəsi (biopsiya) götürməyə imkan verir.
Manometriya: Bu test qida borusu əzələlərinin udqunma zamanı necə yığıldığını və aşağı ezofageal sfinkterin düzgün fəaliyyət göstərib-göstərmədiyini yoxlayır. Burundan qida borusuna nazik bir kateter yeridilir və udqunma zamanı təzyiq dəyişiklikləri ölçülür. Bu müayinə xüsusilə axalaziya kimi hərəkət pozğunluqlarının diaqnostikasında çox faydalıdır.
FEES (Fiberoptic Endoscopic Evaluation of Swallowing): Burundan ucunda kamera olan nazik bir endoskop yeridilir və udqunma prosesi zamanı udlağın vəziyyəti izlənilir.
Udqunma çətinliyi müalicəsi
Müalicə planı udqunma çətinliyinin altında yatan əsas səbəbdən asılı olaraq fərdi şəkildə tərtib edilir. Məqsəd təhlükəsiz və effektiv qidalanmanı təmin etmək və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaqdır.
Dərman müalicəsi
Reflüks (GERD) üçün dərmanlar: Mədə turşusunu azaldan proton pompa inhibitorları (PPİ) və ya H2-blokatorları kimi dərmanlar GERD ilə əlaqəli disfagiyanın aradan qaldırılmasına kömək edə bilər.
Kortikosteroidlər: Eozinofilik ezofagit kimi iltihabi vəziyyətlərdə iltihabı azaltmaq üçün təyin edilə bilər.
Əzələ Boşaldıcılar: Qida borusu spazmı və ya axalaziya kimi hallarda müəyyən dərmanlar əzələləri rahatlatmaq üçün istifadə oluna bilər.
Tez-tez verilən suallar (FAQ)
1. Stres və ya həyəcan udqunma çətinliyi yarada bilərmi?
Bəli, bəzən güclü stres və ya həyəcan boğaz əzələlərinin gərginləşməsinə səbəb ola bilər ki, bu da “globus hissi” (boğazda yumru qalması hissi) yaradır. Bu, adətən müvəqqəti olur və fiziki bir maneə ilə əlaqəli deyil. Ancaq simptomlar davamlıdırsa, başqa səbəbləri istisna etmək üçün həkimə müraciət etmək vacibdir.
2. Yaşlandıqca udqunma çətinliyi normaldırmı?
Yaşlanma udqunma əzələlərinin bir qədər zəifləməsinə səbəb ola bilsə də, davamlı və şiddətli udqunma çətinliyi heç vaxt “normal” hesab edilməməlidir. Bu, adətən altta yatan bir tibbi problemin əlamətidir və mütləq həkim tərəfindən dəyərləndirilməlidir.
3. Udqunma çətinliyi üçün hansı həkimə müraciət etməliyəm?
İlk olaraq ailə həkiminə və ya terapevtə müraciət edə bilərsiniz. Onlar ilkin dəyərləndirmə aparacaq və ehtiyac olarsa, sizi bir qastroenteroloqa (mədə-bağırsaq sistemi üzrə mütəxəssis), otorinolarinqoloqa (LOR həkimi) və ya nevroloqa yönləndirəcəklər. Həmçinin, müalicə prosesinə loqoped və diyetoloq da cəlb oluna bilər.
4. Yalnız bərk qidaları udmaqda çətinlik çəkirəmsə, bu nə deməkdir?
Yalnız bərk qidaları udmaqda çətinlik çəkmək, adətən qida borusunda fiziki bir maneənin və ya daralmanın (məsələn, striktura və ya şiş) olduğuna işarə edə bilər. Mayelər bu daralmadan daha asan keçə bilir. Bu simptom mütləq araşdırılmalıdır.
5. Udqunma çətinliyi ciddi bir xəstəliyin əlaməti ola bilərmi?
Bəli, ola bilər. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, udqunma çətinliyi insult və ya Parkinson kimi nevroloji xəstəliklərin, eləcə də qida borusu xərçəngi kimi ciddi vəziyyətlərin ilk əlamətlərindən biri ola bilər. Buna görə də bu simptoma heç vaxt laqeyd yanaşmaq olmaz.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.