Qaraciyər xəstəliyinin 10 əsas əlaməti – Siyahı

Sarılıq: Sarılıq gözün sklera adlanan ağ hissəsinin (göz ağı) və irəliləmiş hallarda dərinin saralmasıdır. Sarılıq qanda yüksələn bilirubin dəyərlərinə bağlı olaraq artır. Bilirubin ödün rəngini verən piqmentdir. 90% nisbətində qanda ömrünü tamamlamış eritrositlərin parçalanması ilə ortaya çıxan hemoqlobinin parçalanması nəticəsində əmələ gəlir. Suda həll olmayan bilirubinə indirekt (unkonjuge) bilirubin deyilir.

Qanda ancaq albuminə bağlı olaraq dolaşa bilir, toksikdir, beyində yığılaraq xüsusilə uşaqlarda kernikterusa səbəb olur. İndirekt bilirubin qaraciyərdə emal edilərək direkt (konjuge) bilirubinə çevrilir. Direkt bilirubin, indirektə nisbətən daha az toksikdir. Direkt bilirubin öd ilə bağırsağa atılır, bağırsaqda bakteriyalar tərəfindən nəcisə rəngini verən sterkobilinogenə çevrilir. Çoxu xaric edilən sterkobilinogenin az bir hissəsi sorulur, qaraciyərdə təkrar direkt bilirubinə konjuge edilir. Qandakı direkt bilirubin artığı sidiklə urobilinogen olaraq xaric edilir.

Sidik rənginin tündləşməsi: Qanda direkt bilirubini artıran bir vəziyyət varsa, sidiklə xaric edilən urobilinogen yüksəlir və sidik rəngi tündləşir. Xəstə tərəfindən “sidikdə qan” varmış kimi ya da “çay” kimi təsvir edilir.

Bu cür bir vəziyyət xəstədə indirekt bilirubinin direktə çevrildiyi, lakin bir şəkildə bağırsaqlara atıla bilmədiyi halların xəbərçisidir (biliar atreziya, primer sklerozan xolangit, sirroz, hamiləlik, oral kontraseptiv istifadəsi, öd yolu tıxanıqlıqları, bəzi dərmanların yan təsirləri, bəzi infeksiyalar və bəzi ailəvi keçən xəstəliklər kimi).

Nəcis rənginin açılması: Nəcisə rəngini verən sterkobilinogen nəcisdə olmazsa, yəni direkt bilirubin bağırsağa keçə bilməzsə, bu vəziyyət yaranır. Tibbi adı “akolik nəcis”dir. Nəcis rəngi krem-ağ kimi olur. Sidik rənginin tündləşməsi ilə birlikdə olur və onunla eyni vəziyyətlərə bağlıdır.

Qarında maye yığılması: Qarın ən çox qaz səbəbindən şişir. Özünü yaxşı qiymətləndirən xəstələr də bunun fərqini ayırd edə bilir. Qaraciyər xəstəliyi, xüsusilə də xroniki qaraciyər çatışmazlığı olan xəstələrdəki qarın şişkinliyi isə qarında mayenin (assit) yığılmasına bağlıdır. Bu, tibb tələbələrinə izah edilərkən “qurbağa qarnı kimi” təsvir edilir.

Müayinə ilə assitin qaz şişkinliyindən ayrılması asandır. Həmçinin, qarın boşluğunu görüntüləyən bütün radioloji müayinələrdə qarın içindəki mayeni və miqdarını təyin edə bilərik. Qarında maye yığılması iki səbəbdən olur. Qaraciyər qanın serum hissəsi olan plazma üçün zülallar istehsal edir.

Qaraciyər xəstəliyi irəlilədikcə bu funksiyaları azalır, qandakı zülal azaldıqda damar içində su saxlamaq çətinləşir. Suyu damar içində saxlayan vacib faktorlardan biri olan zülal azdırsa, su damarlardan bədən boşluqlarına və toxumalara sızır, bu da qarında çox az olan mayenin miqdarını artırır.

İkinci səbəb, qaraciyər xəstəliyi sirroza səbəb olduqda qaraciyər toxumasının yumşaqlığını itirməsidir. Qaraciyərə çatan qan, qaraciyərin toxuması içindən bir müqavimətə qarşı keçmək məcburiyyətində qalır və bu səbəbdən damarda artıq olan su qarın boşluğuna sızır.

Bu maye artdıqca qarın divarındakı zəif nöqtələrdən, amma xüsusilə göbəkdən yırtıq əmələ gəlməsi müşahidə olunur. İrəliləmiş hallarda bu yırtıq üzərindəki dərinin qan dövranı pozula və açıla bilər, ani, həyati təhlükə yarada biləcək maye itkisinə səbəb ola bilər.

Bu mərhələyə gəlmiş qaraciyər xəstələrində daimi bir müalicə (qaraciyər nəqli) edilmədən qarın içindəki maye yox olmaz. Tibbi müalicə ilə belə bu maye çətinliklə nəzarətdə saxlanılır. Qarın içi təzyiq artdığı üçün ediləcək yırtıq təmirinin təkrarlanmağa meyllidir.

Artmış qarın içi təzyiq xəstənin döş qəfəsi həcmini azaldaraq tənəffüs çətinliyi də yaradır. Bu kimi xəstələrdə əvvəllər qaraciyər nəqli edilə bilmədiyi üçün damarlardakı təzyiqi (portal hipertenziya) azaltmaq məqsədilə venalar arasında şunt əməliyyatları (iki damar arasında yeni bir əlaqə yaratmaq) aparılırdı.

Həm bu əməliyyatdan sonra yaşanan fəsadların tez-tez olması, həm də çox işə yaramaması səbəbindən günümüzdə invaziv radiologiyanın damardan girərək apardığı bir növ şunt əməliyyatı (TIPSS “transjugular intrahepatic portosystemic shunt”) ilə nəzarət edilir.

Bu əməliyyatın da özünəməxsus fəsadları ola bilər, lakin həm cərrahi travmadan xilas olunur, həm gələcəkdə edilə biləcək qaraciyər nəqli əməliyyatından əvvəl qarın boşluğuna müdaxilə edilməmiş olur, həm də lazım gəldikdə əməliyyat təkrarlana bilər.

Mədə-bağırsaq qanaxması: Qaraciyər xəstələrində mədə-bağırsaq sisteminə qanaxma olması özünü “qəhvə çöküntüsü” (hematemez) kimi qusma ya da “melena” olaraq təyin olunan qara, qatran kimi, duru, pis qoxulu və çətin təmizlənən nəcis ilə göstərir.

Qanaxmanın şiddətinə görə xəstədə təzyiqin düşməsi (hipotenziya), nəbzin sürətlənməsi (taxikardiya), tərləmə, şüurun bulanıqlığı da əlavə olunur. Bu qanaxmaya sürətlə müdaxilə edilməzsə, ölümcül ola bilər. Qanaxma sürəti artdıqca qusma parlaq qırmızıya, nəcis isə gilas çürüyü rənginə dönəcəkdir. Səbəbi əksər hallarda qaraciyərin sərtləşməsinə bağlı olaraq qaraciyərə qan gətirən damarın təzyiqinin artmasıdır (portal hipertenziya).

Portal hipertenziya qarın içindəki bütün venalara təsir edir, əvvəllər olmayan yerlərdə qarın içindəki qanın ürəyə ötürülə bilməsi üçün yeni damarlar (kollateral damarlar) ortaya çıxır, olanlar isə genişlənir (varikozlaşır). Bunların bir qismi özünü dəridə hörümçək toru kimi səthi damarlar şəklində göstərir.

Qida borusu (özofagus) ilə mədənin birləşdiyi yerdə inkişaf edən “qida borusu varikozları” deşilib yüksək axınlı qanaxmaya səbəb ola bilər. Xroniki qaraciyər xəstələrində qaraciyərin laxtalanmanı təmin edən faktorları istehsal etməsi də pozulduğu üçün xəstənin qanaxmanı dayandırma qabiliyyəti də zəifləmişdir.

Bu xəstələrdə endoskopik üsullarla varikoz qanaxması dayandırılmağa çalışılır. Uyğun xəstələrdə təcili şəraitdə aparılan TIPSS işə yaraya bilər. Çarəsiz qalan hallarda cərrahi yolla qanaxma dayandırılmağa çalışılır, lakin bu, olduqca çətin və faydası qəti olmayan bir üsuldur.

Qanaxma yalnız qida borusu varikozlarından deyil, mədə-bağırsaq sisteminin hər yerindəki damar problemlərindən ola bilər. Həm qanaxmanın yerini tapmaq, həm də lazımi müalicəni təmin etmək üçün invaziv radiologiya üsulları çox faydalıdır.

Şüurun bulanıqlığı, itməsi: Xroniki qaraciyər xəstələrində qaraciyər funksiyaları pisləşdikcə bir çox problem qanda bəzi maddələrin artmasına səbəb olur. Bunlardan bəziləri xəstənin şüur vəziyyətini pozmağa, hətta tamamilə söndürməyə təsir edir.

Ən çox üzərində işlənənlərdən biri zülalların parçalanma məhsulu olan ammonyakdır. Bundan başqa, triptofan, bağırsaq bakteriyaları tərəfindən sintez edilən GABA və endogen opioidlər də bunda məsuliyyət daşıyır.

Bu vəziyyət həm kəskin qaraciyər çatışmazlıqlarında, həm də sirrozda görülə bilər. Ortaya çıxan tabloya “hepatik ensefalopatiya” deyilir. Kompensasiya olunmuş bir sirroz xəstəsində bu vəziyyətin ortaya çıxması ya qaraciyərdəki ehtiyatın tükənmək üzrə olduğunu, ya da xəstənin ümumi vəziyyətini pozacaq infeksiya kimi təhrikedici bir vəziyyətin araya girdiyini göstərir.

Hər bir halda tibbi müalicə ilə vəziyyət düzəldilməyə çalışılır və bir an əvvəl qaraciyər nəqli edilməlidir. Əks təqdirdə, beyin funksiyaları geri dönməz şəkildə zədələnə bilər.

Ağız qoxusu (Halitoz): Qanda yüksələn ammonyak səviyyəsi xəstənin ağzının xüsusi bir şəkildə qoxmasına səbəb olur. Bununla yanaşı şüurun bulanıqlığı tez-tez rast gəlinir.

Ürəkbulanma, qusma: Qanda yığılan müxtəlif toksik maddələr xəstədə ürəkbulanma və qusmaya səbəb olur.

Qaşınma: Öd yollarını təsir edən iltihabi və tıxayıcı hadisələr qanda öd duzlarının yığılmasını artıraraq bədəndə yayılmış qaşınmaya səbəb olur. Qaşınma müəyyən bir nöqtədə deyil, hər yerdə olur. Öd yollarındakı problem müalicə edilmədən keçmir. Çox ağrılı bir şikayətdir, yuxu yatmağa imkan vermir, gecələr daha da şiddətlənir, qaşınmadan hər yer yara olur. Dərinin quruluğunu azaltmaq, müxtəlif dərmanlarla dəstək vermək problemi yüngülləşdirə bilər.

Kütlə: Qaraciyər şişləri, bəzən hidatik kista (it kistası), bəzən də piyogenik qaraciyər absesi özünü əllə hiss edilən bir kütlə olaraq göstərə bilər.

Qarın Ağrısı: Qaraciyər səthindəki peritonu (Qlisson kapsulunu) gərginləşdirən hər şey ağrı yaradacaqdır. Üzərinə toxunduqda artan ağrı adətən iltihabi prosesləri düşündürməlidir.

Çəki İtkisi: Qaraciyər xəstələrində çəki itkisi müxtəlif səbəblərə bağlıdır. Ürəkbulanma və qusma iştahı kəsir, yemək yeyə bilmir. Əgər xərçəng varsa, yüksək xərçəng metabolizmi bədənin bütün enerjisini tükətdiyi üçün xəstə müsbət tarazlığı qura bilmir və daim öz ehtiyatlarından istifadə edir. Zülal istehsalının təməl daşları olan amin turşuları qaraciyərin nəzarəti altındadır; əgər qaraciyər xəstədirsə, bu mexanizm pozulur və zülal istehsalı azalır. Patoloji çəki itkisinin tərifi son altı ay ərzində bədən çəkisinin 10%-dən çoxunu itirməkdir.

Bədəndə göyərmələr: Qaraciyər laxtalanma üçün lazım olan zülalları sintez edir. Qaraciyər xəstəliyinin şiddətinə bağlı olaraq bu zülalların istehsalı azalır. Bir də portal hipertenziyaya bağlı olaraq dalaq böyüyüb qandakı trombositləri məhv etməyə başlayarsa (hipersplenizm), laxtalanma üçün hüceyrəvi faktor da zəifləmiş olur. Beləliklə, ən kiçik bir travmada dəri altında qanaxma və buna bağlı göyərmələr (ekimoz) əmələ gəlir. Bəzən vəziyyət o qədər ağırlaşır ki, xəstə asqırsa, əzələ arasına qanaxma olur.

Qızdırma: Qaraciyərin bakteriya və amöblərlə əmələ gələn abseslərində, iltihablanmış hidatik kistada (it kistası) və öd yollarının infeksiyalarında yüksək, hətta titrəməli qızdırma olur. Bəzi böyük qaraciyər şişlərində də şişə bağlı infeksion olmayan qızdırma görülə bilər.