Qaraciyər xərçəngi qaraciyərin öz hüceyrəsindən qaynaqlanaraq yaranan bədxassəli şişlər ilə meydana gələn bir xəstəlikdir. Tez-tez rast gəlinən və eyni zamanda həyati risk yaradan bir xəstəlikdir.
İlk zamanlarda şiddətli qarın ağrıları ilə ortaya çıxan bu xəstəlik irəliləyən zamanlarda qaraciyərin funksiyasını yerinə yetirə bilməməsinə də səbəb ola bilər.
Erkən diaqnoz ilə mənfi təsirləri qalıcı olaraq aradan qaldırıla bilən bu xəstəlik xüsusilə bel bölgəsində çox şiddətli ağrılara səbəb ola bilər. Bu ağrılar bəzən insanların gündəlik həyatlarını davam etdirə bilməyəcək qədər ciddi vəziyyətlərə çata bilər.
Öd ifrazı, yağların mexaniki həzminə və müxtəlif vitamin və mineralların sorulmasına kömək edir. Qaraciyər lazım olan hallarda qan dövranındakı artıq qlükozanın (qan şəkəri) saxlanmasını təmin edir.
Beləliklə, aclıq anlarında anbarlardan şəkəri qan dövranına yenidən buraxaraq qan şəkərinin sabit səviyyədə qalmasını təmin edir. Müxtəlif dərman və toksinlərin zərərsizləşdirilməsi də qaraciyərdə həyata keçirilir.
Qaraciyər xərçəngi nədir?
Qaraciyər xərçəngi, qaraciyər daxilində başlayan xərçəngi təsvir edir. Bu xərçəngləşmə bir çox fərqli formada baş verə bilsə də, ən çox hepatosellülar karsinoma adlanan qaraciyər xərçəngi növü ilə qarşılaşılır.
Hepatosellülar karsinoma hepatosit adlanan əsas qaraciyər hüceyrəsindən inkişaf edir. Bu xərçəng növündən başqa İntrahepatik xolangiokarsinoma, hepatoblastoma kimi daha nadir görülən qaraciyər xərçəngi növləri də mövcuddur.
Qaraciyər xərçənginin əlamətləri
Qaraciyər xərçənginin əlamətləri arasında sarılıq, sağ tərəfdə müəyyən qarın ağrısı, sağ çiyin ağrısı və ya qarının sağ üst hissəsində kütlə hiss edilməsi kimi şikayətlər var.
Bu şikayətlərə əlavə olaraq qaraciyər xərçənginə spesifik olmayan çəki itirilməsi və zəiflik kimi şikayətlər də ola bilər.
Qaraciyərdə inkişaf edən xərçəngin gedişatı zamanı öd kisəsində tıxanma, anemiya (qansızlıq) və qanaxma kimi şikayətlər meydana gələ bilər.
Qaraciyər xərçəngi üçün hələ bir skrininq testinin olmaması səbəbi ilə bu xəstəliyin əlamətləri haqqında məlumatlı olmaq çox vacibdir.
Birincili qaraciyər xərçənginin əlamətləri nisbətən daha erkən mərhələlərdə ortaya çıxma meylindədir. İkincili qaraciyər xərçəngləri isə qaraciyərdə böyük miqyasda zərər yaratmadan əlamət verməyə bilər.
Qaraciyər xərçənginin gedişatı zamanı ortaya çıxa biləcək əlamət və nişanələr ümumiyyətlə belə ümumiləşdirilə bilər:
- İstəməyərək çəki itirilməsi
- İştahasızlıq
- Yuxarı bölgədə qarın ağrısı
- Ürəkbulanma və qusma
- Ümumi zəiflik və yorğunluq
- Qarında şişkinlik
- Dəri və selikli qişaların sarı rəng alması
- Ağ, əhəng rəngində nəcis
Qaraciyər xərçəngi, qaraciyər hüceyrələrinin DNT-sində mutasiyadan qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Hüceyrə DNT-si, hüceyrənin həyat dövrü və bölünmə sürətinin nəzarəti başda olmaqla demək olar ki, bütün hüceyrəvi funksiyalara aid genləri ehtiva edir.
DNT strukturunda baş verən mutasiyalar, bu genlərin təlimatlarında dəyişikliklərə səbəb olaraq nəzarətsiz hüceyrə bölünməsinin inkişafı ilə nəticələnə bilər. Xərçəng hüceyrəsinin bölünməsi davam etdikcə yaratdığı şikayətlərin gedişatı da dəyişir.
Buna görə də xərçəng əlamətləri haqqında məlumatlı olmaq erkən diaqnoz və müalicə üçün çox vacibdir.
Qaraciyər xərçənginin mərhələləri
Qaraciyər xərçənginin müalicə planlaşdırması üçün əvvəlcə mərhələləndirmənin aparılması lazımdır. Bu mərhələləndirmə, ümumiyyətlə dörd mərhələdən ibarətdir.
Mərhələ 1: Qaraciyər xərçəngində şiş toxuması qaraciyər daxilində yerləşir və digər başqa bir orqan və ya strukturu təsiri altına almayıb.
Mərhələ 2: Qaraciyər xərçəngində kiçik şiş əmələgəlmələri qaraciyər toxuması daxilində yerləşir və ya bir bədxassəli şiş toxuması qan damarlarına çatmış olaraq aşkar edilir.
Mərhələ 3: Qaraciyər xərçəngində isə birdən çox sayda böyük şiş qaraciyər toxumasını təsiri altına alıb və ya bir böyük şiş böyük bir damarı təsiri altına almış olaraq aşkar edilir.
Mərhələ 4: Qaraciyər xərçəngində isə qaraciyər xərçəngi artıq metastaz edib və bədənin digər hissələrinə yayılıb.
Qaraciyər xərçənginin yaranma səbəbləri
Qaraciyər xərçəngi ilə əlaqələndirilən ən yayğın səbəblər, hepatit B və hepatit C kimi hepatit infeksiyaları, alkoqolla əlaqəli olan və ya olmayan sirroz xəstəliyi, qaraciyərin piyləndiyi xəstəliklər, öd kisəsi problemləri və siqaret istifadəsidir.
Bu faktorlar illər ərzində qaraciyərdə çapıqlaşmaya və xərçəngə səbəb olur.
Qaraciyər xərçənginin səbəbləri ümumiyyətlə bunlardır:
- Hepatit B virusu infeksiyaları,
- Hepatit C və Hepatit D virusu infeksiyaları,
- Aflatoksin (aspergillus flavus zəhəri),
- Qaraciyər Sirrozu
- Genetik anadangəlmə metabolik xəstəliklər,
- Hemoxromatoz,
- Wilson xəstəliyi,
- Qlikogen depo xəstəliyi
Həkimlər xəstələri haqqında aparacaqları qaraciyər xərçəngi müalicələrində mütləq bu risk vəziyyətlərini yoxlayaraq bu məlumatlara görə bir yol izləyirlər.
Qaraciyər xərçəngi necə diaqnoz edilir?
Qaraciyər xərçənginə diaqnostik yanaşmada istifadə olunan müxtəlif metodlar mövcuddur. Qan testləri, qaraciyər enzimləri ilə əlaqəli problemlərin aşkar edilməsində faydalıdır.
Ultrasəs müayinəsi, kompüter tomoqrafiyası və maqnit rezonans kimi görüntüləmə metodları, xərçəngin harada olduğunun müəyyən edilməsində kömək edə bilər.
Qan müayinələrinə və radioloji müayinələrə əlavə olaraq qaraciyər xərçənginin strukturunu müəyyən etməkdə biopsiya proseduru çox effektiv bir metoddur.
Qaraciyər biopsiyası həkimin nazik bir iynəni dəridən qaraciyərə doğru irəlilərdərək toxuma nümunəsi götürməsi ilə həyata keçirilir. Bu prosedurdan sonra alınan toxuma nümunəsi laboratoriyaya göndərilərək mikroskop altında xərçəng hüceyrələrinin xüsusiyyətlərinin patoloji müayinəsi həyata keçirilir.
Biopsiya proseduru özlüyündə qanaxma, göyərmə inkişafı və ya infeksiya kimi riskləri daşıyır.
Qaraciyər xərçəngi diaqnozu qoyulduqdan sonra həkimlər müalicə planlaşdırması öncəsində xərçəngin mərhələləndirməsini həyata keçirirlər.
Mərhələləndirmə xərçəngin ölçüsü, lokalizasiyası və yayılmasının müəyyən edilməsi ilə ortaya qoyula bilər. Sümük taramaları, radioloji görüntüləmə metodları mərhələləndirmədə çox vacib müayinələrdir.
Qaraciyər xərçəngi necə müalicə edilir?
Qaraciyər xərçənginin müalicə planlaşdırmasında istifadə edilə biləcək bir çox fərqli müalicə girişimi mövcuddur. Həkimlər, xəstənin bir çox fərqli xüsusiyyətini önə çıxararaq hansı müalicə metodunun fərd üçün ən uyğun olduğu barədə qərar verirlər.
Şişin yerləşməsi, ölçüsü və sayı başda olmaqla qaraciyər funksiyalarının nə dərəcədə təsirləndiyi, sirroz varlığı və ya xərçəngin başqa bədən hissələrinə yayılıb-yayılmadığı kimi faktorlar müalicə planlaşdırması öncəsində nəzərə alınır.
Bütün bu faktorlar qiymətləndirilərək müalicə tətbiqlərinə keçildikdə tətbiq edilə biləcək metodların başında cərrahi müalicə metodları gəlir:
Parsiyel hepatektomiya adlanan prosedurda qaraciyərin təsirlənmiş hissəsi, cərrahi olaraq çıxarılır. Bu əməliyyat adətən erkən mərhələdə aşkar edilən qaraciyər xərçənglərində tətbiq edilə bilər.
Zaman içində sağlam qaraciyər toxuması özünü tamamlaya bilər. Qaraciyər transplantasiyası (köçürülməsi), uyğun bir donordan alınan qaraciyərin xəstəyə köçürülməsidir. Transplant ilə müalicə girişimləri xüsusilə metastatik xüsusiyyətdə olmayan hallarda üstünlük verilə bilər.
Köçürülmədən sonra xəstələr ömür boyu rəddi gecikdirəcək dərman istifadə etmək məcburiyyətindədir. Ablasiya adlanan digər müalicə metodunda, etanol inyeksiyaları, soyutma və ya isitmə kimi tətbiqlər ilə qaraciyər xərçəngini yaradan toxumanın məhv edilməsi məqsəd qoyulur.
Bu tətbiq adətən yerli anesteziya altında tətbiq olunur və əlaqəli bölgə uyuşdurularaq şəxsin prosedur zamanı ağrı hiss etməsi əngəllənmiş olur. Yüksək enerjili radiofrekans dalğaları ilə xərçəng hüceyrələrinin aradan qaldırılmasını məqsəd qoyan radioterapiya tətbiqləri, öz içində daxili və xarici olmaqla iki qrupa bölünür.
Xarici şüa radioterapiyasında xərçəngin yerləşdiyi bölgə, xaricdən hədəflənərək yüksək enerjili şüa bombardmanına tutulur. Daxili şüa radioterapiyasında isə radioaktiv xüsusiyyətli bir materialın aşağı miqdardakı bir hissəsi, xərçəngin yerləşdiyi bölgənin yanına və ya birbaşa içinə buraxılır.
Kimyaterapiya adlanan müalicə girişimində qaraciyər xərçəngini yaradan hüceyrələrin güclü kimyəvi dərmanlar vasitəsilə aradan qaldırılması məqsəd qoyulur. Hədəfə yönəlik müalicə tətbiqləri, xərçəng toxumasının böyümə və qan dəstəyi kimi xüsusiyyətlərini bloklamaq məqsədilə istifadə olunan metodlardır.
Kimyaterapiya və ya radioterapiya kimi metodlardan fərqli olaraq hədəfə yönəlik müalicələrdə sağlam hüceyrələr ilə xərçəng hüceyrələri bir-birindən ayrılmış olur. Bu müalicə metodlarına əlavə olaraq bəzi fərdlərdə immunoterapiya girişimləri də fayda verə bilər.
Qaraciyər xərçəngi sağalırmı?
Müalicə edilməyən qaraciyər xərçənginin nəticələri mənfi tablolara səbəb olur. Bu hallarda gözlənilən yaşam müddəti 6-9 ay qədərdir. Ən effektiv üsul şişin cərrahi olaraq çıxarılmasıdır.
Cərrahi müalicənin aparıla bilməsi isə şişin mərhələsinə və ətrafa yayılıb-yayılmamasına, xəstədə bir qaraciyər xəstəliyi var isə bunun dərəcəsinə bağlıdır.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.