Qida borusu xərçəngi, insanların qidalanma zamanı qəbul etdikləri qidaları boğazdan mədəyə daşıyan uzun, əzələli boru olan qida borusunda yaranan bir xəstəlikdir.
Adətən, xərçəng yayılana qədər aydın simptomlar müşahidə edilmir və insanlar xəstəliyin fərqinə varmırlar. Ən çox yayılmış növləri yastı hüceyrəli karsinoma və adenokarsinomadır.
Yastı hüceyrəli karsinoma qida borusunun yuxarı hissəsində inkişaf etdiyi halda, adenokarsinoma adətən aşağı hissədə yaranır. Simptomlara udma çətinliyi, ağrı, çəki itkisi, həzmsizlik və qida borusunun tıxanması daxil ola bilər.
Risk faktorları arasında xroniki reflüks xəstəliyi, piylənmə və qidalanma vərdişləri var. Erkən diaqnoz ilə mütəxəssis həkimlər tərəfindən əməliyyat və digər müalicələrlə uğurla müdaxilə edilə bilər.
Qida borusu (Özofaqus) xərçəngi nədir?
Qida borusunda yaranan bu xərçəng növü günümüzdə insanlar arasında tez-tez rast gəlinən xəstəliklərdən biridir. Uzun əzələli boru olan qida borusunun toxumalarında başlayır.
Qida borusu, udulan qidaların boğazın arxasından həzm olunmaq üçün mədəyə daşınmasına kömək edir. Bu xəstəlik qida borusunun istənilən yerində yarana bilər.
Qida borusu xərçənginin səbəb olduğu şişlər, xərçəng yayılana qədər aydın simptomlara səbəb olmaya bilər. Həkimlər, erkən mərhələdə olan qida borusu xərçəngində şişləri çıxarmaq və ya simptomları yüngülləşdirmək üçün cərrahi müdaxilədən istifadə edə bilərlər.
Xərçəngin irəliləmiş mərhələlərində müalicə üçün kimyaterapiya, şüa terapiyası və immunoterapiya kimi üsullara üstünlük verilə bilər.
Qida borusu xərçəngi əlamətləri
Erkən mərhələdə olan qida borusu xərçəngində aydın əlamətlər müşahidə edilməyə bilər. Ancaq udma çətinliyi insanların fərq edə biləcəyi ilk simptomlar arasındadır.
Digər əlamətlər bunlardır:
Boğazda və ya kürək nahiyəsində, döş sümüyünün arxasında və ya kürək sümükləri arasında yaranan ağrı
Qan qusmaq və ya qanlı bəlğəmlə öskürmək
Döş qəfəsində ağrılı yanma hissi
Səs batıqlığı və ya xroniki öskürək
Səbəbsiz çəki itkisi
Qida borusu xərçəngi yaranma səbəbləri
Qida borusu xərçəngi, qida borusunun toxumasındakı hüceyrələrin DNT-lərində meydana gələn anomaliyalar nəticəsində yaranır. Bu anormal dəyişikliklər hüceyrələrin normaldan daha çox çoxalmasına səbəb olur.
Yığılan mutasiyaya uğramış bu anormal hüceyrələr qida borusunda bir şiş əmələ gətirir. Qida borusu xərçənginin dəqiq səbəbi bu gün hələ də məlum olmasa da, qida borusu xərçənginə tutulma ehtimalını artıran bəzi risk faktorları mövcuddur.
Bu risk faktorlarından bəziləri bunlardır:
Barrett qida borusu: Barrett qida borusu, qida borusunun aşağı ucundakı hüceyrələrdə xroniki, müalicə edilməmiş turşu reflüksündən qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Xroniki reflüks xəstəliyi səbəbindən qida borusu toxumasında dəyişikliklər yarana bilər. Bu vəziyyət qida borusu xərçəngi riskini artıra bilər.
Piylənmə: Artıq çəkili olmaq və ya piylənmə xəstəliyi qida borusunda xərçəngə çevrilə biləcək iltihaba səbəb ola bilər. Piylənmə bədəndəki iltihab səviyyələrini artıraraq xərçəngin inkişafına təsir edə bilər.
Digər xəstəliklər: Qida borusu xərçəngi bəzi nadir irsi vəziyyətlərlə əlaqəli ola bilər. Bunlardan biri, insanlarda udma refleksini çətinləşdirən nadir bir xəstəlik olan axalaziyadır. Digər bir pozğunluq isə ovuc içlərində və ayaq altlarında həddindən artıq dərinin əmələ gəldiyi nadir, irsi bir xəstəlik olan tilozisdir.
Qidalanma vərdişləri: Kifayət qədər meyvə və tərəvəz istehlak edilməməsi, yüksək yağlı və ya emal edilmiş qidaların həddindən artıq istehlakı kimi qidalanma vərdişləri də qida borusu xərçəngi riskini artıra bilər.
Genetik faktorlar: Ailə tarixçəsində qida borusu xərçəngi olan insanlarda genetik faktorların rolu ola bilər. Müəyyən gen mutasiyaları xərçəng riskini artıra bilər.
Bəzi kimyəvi maddələrə məruz qalma: Uzun müddət quru təmizləmə həlledicilərinə məruz qalma kimi bəzi peşəkar məruz qalmalarda insanlarda qida borusu xərçənginin inkişaf riski daha yüksək ola bilər.
Qida borusu xərçənginin mərhələləri
Qida borusu xərçəngi diaqnozu qoyulduqdan sonra həkimlər onun yayılıb-yayılmadığını, əgər yayılıbsa, nə qədər uzağa yayıldığını müəyyən etməyə çalışırlar. Bu müəyyənetmə prosesinə mərhələləndirmə deyilir.
Ən erkən mərhələdə olan qida borusu xərçəngləri mərhələ 0 adlandırılır. Sonra mərhələlər I ilə IV arasında dəyişir. Ümumiyyətlə, xəstəlikdə xərçəngin inkişaf mərhələsinin aşağı olması xərçəngin daha az yayıldığını göstərir.
Xərçəngin mərhələləndirilməsi adətən aşağıdakı kimi aparılır:
Mərhələ 0: Xərçəng yalnız epitelidə, yəni qida borusunun daxili səthini örtən hüceyrələrin üst təbəqəsində yerləşir. Daha dərin qatlara doğru böyüməyə başlamayıb və digər toxumalara yayılmayıb. Bu mərhələ adətən xərçəng hüceyrələrinin səthi olduğu və müalicənin uğurlu olma şansının yüksək olduğu bir mərhələdir.
Mərhələ I: Xərçəng qida borusunun daxili təbəqəsindən xarici təbəqəsinə doğru irəliləmiş, ancaq limfa düyünlərinə və ya digər orqanlara yayılmamışdır.
Mərhələ II: Xərçəng qida borusunun xarici təbəqəsinə və ya qonşu toxumalara doğru irəliləmiş ola bilər. Ancaq limfa düyünlərinə yayılmamışdır.
Mərhələ III: Xərçəng qalın əzələ təbəqəsinə (muscularis propria) doğru böyüməyə başlamışdır. Qida borusunun ətrafındakı limfa düyünlərinə və ya qonşu toxumalara yayılmış ola bilər. Ancaq uzaq orqanlara metastaz verməmişdir.
Mərhələ IV: Bu mərhələdə xərçəng adətən qida borusunun xaricinə yayılmışdır və uzaq orqanlara metastaz vermiş ola bilər. Bu mərhələ adətən xərçəngin irəliləmiş bir mərhələsini və müalicə seçimlərinin məhdud ola biləcəyini göstərir.
Qida borusu xərçənginə necə diaqnoz qoyulur?
Qida borusu xərçəngində həkim tərəfindən ilk növbədə xəstənin anamnezi toplanır. Həkim tərəfindən xəstədə görülən simptomlar və tibbi keçmişi araşdırılır.
Həmçinin, həkimlər diaqnoz üçün aşağıdakı testləri tələb edə bilərlər:
Bariumlu rentgenoqrafiya: Bariumlu test həkimlərin qida borusunun quruluşunu rentgendə görməsini asanlaşdırır. Bu diaqnoz metodu xəstənin ağızdan barium suspenziyası içməsini və ardından rentgen cihazı ilə çəkilən şəkillərin alınmasını əhatə edir. Barium qida borusunun daxili səthini örtür və bu da rentgendə toxumada hər hansı bir dəyişiklik olub-olmadığını göstərir.
Endoskopiya və biopsiya: Endoskopiya, çevik bir boru (endoskop) vasitəsilə qida borusunun daxilini görüntüləməyə imkan verir. Bu üsulla həkimlər qida borusunun daxili səthindəki anomaliyaları görə bilər və biopsiya edə bilərlər. Həkimlər hər hansı bir xərçəng hüceyrəsi olub-olmadığını görmək məqsədilə mikroskop altında araşdırmaq üçün kiçik bir toxuma parçası götürə bilər. Bu nümunələr xərçəngin varlığını təsdiqləmək və xərçəngin növünü müəyyən etmək üçün istifadə olunur.
Endoskopik ultrasənoqrafiya (EUS): EUS, endoskopiya zamanı qida borusunun yaxınlığındakı limfa düyünlərini və ətraf toxumaları daha ətraflı şəkildə araşdırmaq üçün istifadə olunur. Bu üsul xərçəngin yayılma dərəcəsini təyin etməyə və müalicə seçimlərini müəyyənləşdirməyə kömək edə bilər.
Kompüter tomoqrafiyası (KT) skanı: Kompüter tomoqrafiyası (KT) skanları qida borusu xərçənginin varlığını və yayılma dərəcəsini qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər. Bu test şişlərin döş qəfəsinə və qarın boşluğuna yayılıb-yayılmadığını müəyyən etməyə kömək edir.
Maqnit rezonans tomoqrafiya (MRT): MRT qida borusu xərçənginin daha detallı şəkildə araşdırılmasına kömək edə bilər. Xüsusilə xərçəngin limfa düyünlərinə və ya ətraf toxumalara yayılmasını qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər.
Pozitron emissiya tomoqrafiyası (PET) skanı: PET skanı xərçəngin bədənin digər bölgələrinə metastaz verməsini qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər. Bu skan xərçəngin bədənin başqa yerlərindəki varlığını müəyyən etməyə kömək edə bilər.
Qida borusu xərçəngi müalicəsi
Qida borusu xərçənginin müalicəsi, xərçəngin mərhələsinə və dərəcəsinə bağlı olaraq mütəxəssis həkimlər tərəfindən planlaşdırılır.
Müalicə seçimlərindən bəziləri bunlardır:
Cərrahi müdaxilə: Özofajektomiya, erkən mərhələdə olan qida borusu xərçəngi üçün həkimlər tərəfindən ən çox üstünlük verilən müalicə üsuludur. Qida borusunun və ətrafındakı toxumaların bir hissəsinin və ya çoxunun çıxarılmasını əhatə edir. Cərrahlar bu müdaxilədə mədənizin bir hissəsini sinənizə doğru çəkərək yeni bir qida borusu yarada bilərlər. Həmçinin, cərrahi müdaxilə xərçəng digər toxumalara yayılmışsa, yayıldığı limfa düyünlərini də çıxarmağı əhatə edir.
Şüa terapiyası: Şüa terapiyası, şişə radiasiya şüası tətbiq edilərək xərçəng hüceyrələrini öldürməyi hədəfləyir. Əməliyyatdan əvvəl şişli toxumaları kiçiltmək və ya əməliyyatdan sonra qalan xərçəng hüceyrələrini təmizləmək üçün istifadə edilə bilər.
Kimyaterapiya: Kimyaterapiya xərçəng hüceyrələrinin öldürülməsi və ya böyümələrinin dayandırılması üçün dərman müalicəsini əhatə edən bir üsuldur. Həmçinin, radioterapiya ilə birlikdə verilə bilər.
Hədəfli terapiya: Bəzi qida borusu xərçəngi hüceyrələri qeyri-adi dərəcədə yüksək miqdarda HER2 proteini daşıyır. Bu protein xərçəng hüceyrələrinin böyüməsinə təsir edə bilər. Hədəfli terapiyada həkimlər qida borusu xərçəngini, HER2 proteinlərini hədəf alan dərmanlarla müalicə etməyə çalışırlar.
İmmunoterapiya: Bu müalicə immun nəzarət nöqtəsi inhibitorlarından ibarətdir. Bu dərmanlar qida borusu xərçəngində müəyyən immun hüceyrələrini xərçəng hüceyrələrinə hücum etməyə təşviq etmək və ya immunitet sistemini xərçəngə qarşı gücləndirmək üçün istifadə edilə bilər.
Tez-tez verilən suallar
Qida borusu xərçənginə hansı həkim baxır?
Qida borusu xərçənginin diaqnozu və müalicəsi adətən bir neçə fərqli sahənin əməkdaşlığı ilə həyata keçirilir. Adətən qastroenteroloq, ümumi cərrah və ya onkoloqlar qida borusu xərçənginin diaqnozu və müalicəsində mühüm rol oynayırlar.
Qida borusu xərçəngi bir çox fərqli faktordan asılı olaraq ortaya çıxa bilən bir xəstəlik olub, erkən mərhələlərdə adətən cərrahi müalicə ilə müdaxilə edilir. Qida borusu xərçəngi simptomları olan şəxslər xəstəxanaların qastroenterologiya şöbəsindən görüş alaraq müalicəyə başlaya bilərlər.
Udma çətinliyi hər zaman xərçəngə işarədirmi?
Xeyr. Udma çətinliyi bir çox başqa səbəblərdən, məsələn, infeksiyalar, daralmalar və ya sinir sistemi pozğunluqlarından da yarana bilər. Ancaq bu, ciddi bir simptom olduğu üçün mütləq həkim tərəfindən dəyərləndirilməlidir.
Qida borusu xərçənginin qarşısını almaq mümkündürmü?
Tamamilə qarşısını almaq mümkün olmasa da, riskləri azaltmaq üçün addımlar atmaq olar:
Tütün və spirtli içkilərdən imtina etmək.
Sağlam çəkini qorumaq.
Meyvə və tərəvəzlə zəngin pəhriz saxlamaq.
Reflüks xəstəliyini (QERX) nəzarətdə saxlamaq və vaxtında müalicə etmək.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.