Çölyak xəstəliyi sonsuzluq yaradır?

Ailə qurmağı planlaşdıran cütlüklər üçün sonsuzluq diaqnozu çətin və emosional bir proses ola bilər. Sonsuzluğun bir çox tanınmış səbəbi olsa da, bəzən kökündə daha az bilinən, lakin müalicəsi mümkün olan tibbi vəziyyətlər dayanır. Bu vəziyyətlərdən biri də çölyak xəstəliyidir.

Bir çox insan çölyak xəstəliyini yalnız həzm sistemi problemi kimi tanısa da, onun təsirləri bütün bədənə, o cümlədən reproduktiv sağlamlığa yayıla bilər.

Bəs, həqiqətən çölyak xəstəliyi sonsuzluq yaradır? Bu sual, səbəbi aydın olmayan sonsuzluqla üzləşən bir çox cütlük üçün olduqca vacibdir.

Bu məqalədə çölyak xəstəliyinin nə olduğunu, onun reproduktiv sağlamlığa təsir mexanizmlərini, simptomlarını, diaqnoz və müalicə üsullarını ətraflı şəkildə araşdıracağıq.

Çölyak xəstəliyi nədir?

Çölyak xəstəliyi, genetik olaraq həssas olan şəxslərdə buğda, arpa və çovdar kimi taxıllarda olan qlüten adlı zülala qarşı inkişaf edən autoimmun bir xəstəlikdir.

Çölyak xəstəsi qlüten qəbul etdikdə, immun sistemi səhvən nazik bağırsağın daxili səthini örtən və qida maddələrinin sorulmasını təmin edən “villus” adlanan kiçik barmaqvari çıxıntılara hücum edir. Bu hücum nəticəsində villuslar zədələnir və düzləşir (villoz atrofiya).

Nəticədə, orqanizm həyati vacib vitaminləri, mineralları və digər qida maddələrini effektiv şəkildə mənimsəyə bilmir. Bu vəziyyət “malabsorbsiya” adlanır və çölyak xəstəliyinin bir çox sistemik təsirinin, o cümlədən reproduktiv problemlərin əsas səbəbidir.

Risk Faktorları:

• Genetika: Ailəsində çölyak xəstəliyi olan şəxslərdə bu xəstəliyin inkişaf etmə riski daha yüksəkdir. Xüsusilə HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genlərini daşıyan insanlar risk altındadır.
  
• Digər Autoimmun Xəstəliklər: 1-ci tip şəkərli diabet, autoimmun tiroid xəstəliyi (Haşimoto tiroiditi) və ya digər autoimmun pozğunluqları olan insanlarda çölyak xəstəliyinə daha tez-tez rast gəlinir.
  
• Bəzi Genetik Sindromlar: Daun sindromu və Törner sindromu kimi vəziyyətlər də çölyak riskini artırır.

Çölyak xəstəliyinin əlamətləri

Çölyak xəstəliyinin əlamətləri insandan insana kəskin şəkildə dəyişə bilər. Bəzi insanlarda klassik həzm sistemi şikayətləri olarkən, digərlərində heç bir mədə-bağırsaq simptomu olmadan fərqli problemlər ortaya çıxa bilər. Bu vəziyyət “səssiz çölyak” adlanır və çox vaxt diaqnozun gecikməsinə səbəb olur.

Klassik (Həzm Sistemi ilə Bağlı) Əlamətlər:

• Xroniki ishal və ya qəbizlik
• Qarında köp, qaz və ağrı
• Ürəkbulanma və qusma
• Səbəbsiz çəki itkisi
• Yağlı, solğun və pis qoxulu nəcis (steatoreya)

Atipik (Həzm Sistemi Xaricindəki) Əlamətlər:

• Dəmir çatışmazlığı anemiyası: Müalicəyə cavab verməyən və səbəbi bilinməyən anemiya çölyakın ən çox rast gəlinən əlamətlərindən biridir.
  
• Xroniki yorğunluq və zəiflik
  
• Sümük və oynaqlarda ağrılar: Osteoporoz və ya osteopeniya (sümük sıxlığının azalması)
  
• Dəri problemləri: Dermatitis herpetiformis adlanan qaşıntılı, suluqlu səpgilər
  
• Nevroloji problemlər: Miqren tipli baş ağrıları, əl və ayaqlarda uyuşma, koordinasiya problemləri (ataksiya)
  
• Ağızda yaralar (aftalar)
  
• Reproduktiv problemlər: Sonsuzluq, təkrarlanan düşüklər, menstrual pozğunluqlar, gecikmiş cinsi yetkinlik.

Göründüyü kimi, sonsuzluq çölyak xəstəliyinin atipik, lakin vacib bir əlaməti ola bilər.

Çölyak xəstəliyi sonsuzluğa necə səbəb olur?

Çölyak xəstəliyinin həm qadınlarda, həm də kişilərdə reproduktiv funksiyaları pozmasının bir neçə əsas mexanizmi var:

1. Qida Çatışmazlığı (Malabsorbsiya): Bu, ən əsas səbəbdir. Zədələnmiş bağırsaqlar reproduktiv sağlamlıq üçün kritik olan qida maddələrini mənimsəyə bilmir.
   
   • Sink: Həm qadınlarda yumurtanın keyfiyyəti, həm də kişilərdə testosteron istehsalı və sağlam sperma üçün vacibdir.
     
   • Selen: Antioksidant xüsusiyyətlərə malikdir və sperma hərəkətliliyini (motilliyini) artırır, həmçinin düşüklərin qarşısını almaqda rol oynayır.
     
   • Dəmir: Dəmir çatışmazlığı anemiyası qadınlarda anovulyasiyaya (yumurtlamanın olmaması) və hamiləlik zamanı ciddi fəsadlara səbəb ola bilər.
     
   • Fol turşusu (Vitamin B9): Hamiləlikdən əvvəl və hamiləlik dövründə dölün sinir sistemi inkişafı üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Çatışmazlığı həm hamilə qalmağı çətinləşdirir, həm də anadangəlmə qüsurlar riskini artırır.
     
   • Vitamin B12: Enerji metabolizması və sinir sistemi funksiyaları üçün vacibdir və çatışmazlığı ümumi sağlamlığı və məhsuldarlığı azalda bilər.
     
2. Hormonal Dəyişikliklər: Xroniki iltihab və qida çatışmazlığı bədənin hormonal balansını poza bilər. Qadınlarda bu, lüteinləşdirici hormonun (LH) səviyyəsinin artmasına, menstrual tsiklin pozulmasına (amenoreya – aybaşının olmaması), yumurtlamanın dayanmasına və progesteron səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Kişilərdə isə testosteron səviyyəsinin azalması (hipoqonadizm), sperma sayının və keyfiyyətinin aşağı düşməsi ilə nəticələnə bilər.
   
3. Sistemik İltihab: Çölyak xəstəliyindəki autoimmun proses bütün bədəndə aşağı səviyyəli xroniki iltihab yaradır. Bu iltihabi mühit yumurtanın mayalanmasına, embrionun uşaqlıq divarına yapışmasına (implantasiya) və hamiləliyin sağlam davam etməsinə mənfi təsir göstərə bilər. Müalicə olunmamış çölyak xəstəliyi olan qadınlarda təkrarlanan düşüklər, vaxtından əvvəl doğuş və körpənin aşağı çəki ilə doğulması riski daha yüksəkdir.

Diaqnoz necə qoyulur?

Səbəbi bilinməyən sonsuzluq və ya təkrarlanan düşüklərlə yanaşı yuxarıda sadalanan digər əlamətlər varsa, çölyak xəstəliyindən şübhələnmək və həkimə müraciət etmək vacibdir.

Diaqnoz adətən iki mərhələdə qoyulur:

1. Qan Analizləri (Seroloji Testlər): İlk addım qanda qlütenə qarşı yaranan spesifik anticisimlərin yoxlanılmasıdır.
   
   Ən çox istifadə olunan testlər:
   
   • Doku Transqlutaminaza Anticismi (tTG-IgA)
   • Endomizial Anticisim (EMA-IgA)Vacib Qeyd: Bu testlərin dəqiq nəticə verməsi üçün şəxs diaqnoz qoyulana qədər normal qlütenli qidalanmaya davam etməlidir. Pəhrizə başlamadan həkimlə məsləhətləşmək mütləqdir.
     
2. Endoskopiya və Biopsiya: Qan testləri pozitiv çıxdıqda, diaqnozu təsdiqləmək üçün qastroenteroloq tərəfindən endoskopiya (mədə-bağırsaq sisteminin kamera ilə müayinəsi) aparılır. Bu prosedur zamanı nazik bağırsağın selikli qişasından kiçik toxuma nümunələri (biopsiya) götürülür. Patoloq bu nümunələrdə villusların zədələnməsini (atrofiyasını) təsdiqləyərsə, çölyak diaqnozu qətiləşir.

Çölyak xəstəliyinin müalicəsi necə olur?

Çölyak xəstəliyinin yeganə və ən effektiv müalicəsi ömür boyu ciddi qlütensiz pəhrizə riayət etməkdir. Bu, ilk baxışda çətin görünsə də, məhsuldarlığın bərpası üçün atılacaq ən vacib addımdır.

Qlütensiz pəhriz

Bu pəhriz buğda, arpa, çovdar və onların törəmələrini (un, makaron, çörək, keks, bəzi souslar və s.) pəhrizdən tamamilə çıxarmağı tələb edir. Onların əvəzinə təbii olaraq qlütensiz olan qidalar (meyvə, tərəvəz, ət, balıq, düyü, qarğıdalı, qinoa, qarabaşaq, kartof) və xüsusi “qlütensiz” etiketli məhsullar istehlak edilməlidir.

Qida əlavələri və dəstək

Müalicənin başlanğıcında həkim, malabsorbsiya nəticəsində yaranan vitamin və mineral çatışmazlıqlarını (dəmir, fol turşusu, kalsium, D vitamini və s.) aradan qaldırmaq üçün qida əlavələri təyin edə bilər. Pəhrizə başladıqdan sonra bağırsaq villusları tədricən sağalmağa başlayır və qida maddələrinin sorulması normallaşır. Bu proses bir neçə aydan bir ilə qədər davam edə bilər.

Reproduktiv sağlamlığa təsiri

Ciddi qlütensiz pəhrizə başladıqdan sonra:

• Bağırsaqlardakı iltihab azalır və villuslar bərpa olunur.
• Qida maddələrinin mənimsənilməsi yaxşılaşır.
• Hormonal balans normallaşır.
• Qadınlarda menstrual tsikl tənzimlənir, yumurtlama bərpa olunur.
• Kişilərdə sperma keyfiyyəti və sayı artır.
• Hamilə qalma şansı artır və hamiləliyin normal keçmə ehtimalı yüksəlir.

Bir çox araşdırma göstərir ki, çölyak diaqnozu qoyulmuş və qlütensiz pəhrizə başlayan sonsuz cütlüklərin əhəmiyyətli bir hissəsi bir il ərzində təbii yolla hamilə qala bilir.

Mümkün fəsadlar və qarşısının alınması

Müalicə olunmamış çölyak xəstəliyi təkcə sonsuzluq deyil, bir çox ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər:

• Osteoporoz (sümük əriməsi)
• Digər autoimmun xəstəliklərin inkişafı
• Bəzi bağırsaq xərçəngi növləri üçün artan risk
• Nevroloji pozğunluqlar

Bu fəsadların qarşısını almağın yeganə yolu erkən diaqnoz və ömür boyu qlütensiz pəhrizə ciddi riayət etməkdir.

Tez-tez verilən suallar (FAQ)

1. Diaqnoz qoyulmamış çölyak xəstəliyi hamiləliyə necə təsir edir?

Diaqnoz qoyulmamış və müalicə olunmamış çölyak xəstəliyi hamiləlik dövründə təkrarlanan düşüklər, vaxtından əvvəl doğuş, uşaqlıqdaxili inkişaf ləngiməsi və körpənin aşağı çəki ilə doğulması kimi ciddi fəsadlar riskini artırır.

2. Qlütensiz pəhrizə başladıqdan sonra məhsuldarlıq nə qədər müddətə yaxşılaşır?

Bu, fərdi xüsusiyyətlərdən asılı olaraq dəyişir. Adətən, pəhrizə başladıqdan bir neçə ay sonra müsbət dəyişikliklər hiss olunmağa başlayır. Bir çox cütlük pəhrizə başladıqdan sonra 6-12 ay ərzində məhsuldarlığın bərpa olunduğunu müşahidə edir.

3. Yalnız həzm şikayətləri olmayanlarda da çölyak və sonsuzluq əlaqəsi ola bilərmi?

Bəli, bu çox vacib bir məqamdır. “Səssiz çölyak” adlanan vəziyyətdə heç bir mədə-bağırsaq şikayəti olmadan da sonsuzluq və ya təkrarlanan düşüklər yeganə əlamət ola bilər. Bu səbəbdən səbəbi aydın olmayan sonsuzluqda çölyak testi nəzərdən keçirilməlidir.

4. Çölyak xəstəliyi olan kişilərdə sonsuzluq riski varmı?

Bəli. Çölyak xəstəliyi kişilərdə də məhsuldarlığa təsir edə bilər. Bu, anormal sperma forması (morfologiya), sperma sayının və hərəkətliliyinin azalması və cinsi istəksizliklə nəticələnə bilən hormonal disbalans (hipoqonadizm) ilə özünü göstərə bilər. Qlütensiz pəhriz kişilərdə də bu göstəriciləri əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır.

5. Hamiləlik planlaşdırıramsa və bəzi şübhəli əlamətlərim varsa, çölyak testi etdirməliyəm?

Əgər səbəbi aydın olmayan sonsuzluq, dəmir çatışmazlığı anemiyası, xroniki yorğunluq və ya ailənizdə çölyak hekayəsi kimi risk faktorları varsa, hamiləlik planlaşdırmadan əvvəl həkiminizlə məsləhətləşərək çölyak testi etdirməyiniz tövsiyə olunur. Erkən diaqnoz gələcək hamiləliyin daha sağlam keçməsinə kömək edə bilər.

Bəli, sualın cavabı aydındır: müalicə olunmamış çölyak xəstəliyi sonsuzluq yaradır və ya bu riski əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Bu, təkcə qadınlara deyil, kişilərə də aiddir. Yaxşı xəbər budur ki, çölyak xəstəliyi sonsuzluğun müalicəsi mümkün olan səbəblərindən biridir.

Erkən və düzgün diaqnoz, ardınca ömür boyu ciddi qlütensiz pəhrizə riayət etmək, bir çox cütlüyün sağlam bir körpəyə sahib olma arzusunu reallaşdıra bilər.

Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.